Οι ειδικοί έχουν κρούσει πολλές φορές τον κώδωνα του κινδύνου σχετικά με το ύπουλο κι επικίνδυνο μακροπρόθεσμο αντίκτυπο του εθισμού στην οθόνη (κυρίως σε βιντεοπαιχνίδια και πορνογραφία) για τη νέα γενιά ανδρών, ιδιαίτερα σε μια εποχή, όπου η οικονομική δυσπραγία εκκολάπτει ακινητοποίηση, κατάθλιψη και απομόνωση. Εθισμός στην οθόνη υπάρχει βέβαια και στα κορίτσια, όχι όμως στο βαθμό, ή με τον ίδιο τρόπο που υπάρχει στα αγόρια. Αυτήν ακριβώς τη διάσταση διαπραγματεύεται ο γνωστός Αμερικανός καθηγητής ψυχολογίας Philip Zimbardo στο αναλυτικά στοιχειοθετημένο βιβλίο του “Man (dis)connected: how technology has sabotaged what it means to be male” («Άνδρας (από)συνδεδεμένος: πώς η τεχνολογία σαμποτάρει τι σημαίνει το ανδρικό φύλο»). Η υψηλότερη σχολική αποτυχία και σχολική διαρροή των αγοριών, τα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας (σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ), τα μεγαλύτερα ποσοστά σε σύνδρομο υπερκινητικότητας-έλλειψης προσοχής συνιστούν ένα επικίνδυνο κοκτέιλ ευαλωτότητας στον εθισμό, ενώ η αλλαγή της φύσεως εργασίας των ανδρών (π.χ. η αντικατάστασή τους στον κατασκευαστικό τομέα από ρομπότ ή φθηνότερο εργατικό δυναμικό σε χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου) σχετίζονται άμεσα με την παραίτηση πολλών νέων ανδρών και την έλλειψη φιλοδοξίας στον επαγγελματικό τομέα. Δημιουργείται λοιπόν εύφορο έδαφος για την απόσυρσή τους σε ένα εικονικό κόσμο, όπου η όποια επικοινωνία γίνεται πίσω από την ψευδο-ασφάλεια της οθόνης, με απόσταση, ετεροχρονισμό και συχνά ανωνυμία. Η απόσυρση οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο έλλειψης εξάσκησης κοινωνικών δεξιοτήτων, περισσότερης ντροπαλότητας κι απόσυρσης, μεγαλύτερου εθισμού στην οθόνη, ακόμη μεγαλύτερης απόσυρσης. Παρότι το φαινόμενο του εθισμού στην οθόνη δεν είναι το ίδιο έντονο στη χώρα μας, όπως στο δυτικό κόσμο, λόγω κυρίως του προστατευτικού ρόλου της εκτεταμένης οικογένειας, κερδίζει έδαφος και θα πρέπει να μας προβληματίσει σχετικά με τις συνήθειες και προοπτικές της νέας γενιάς.
Ο Zimbardo τονίζει ιδιαίτερα και το ρόλο της διαδικτυακής πορνογραφίας και εικονικού σεξ στην περαιτέρω απόσυρση των νεαρών ανδρών από την κοινωνική αλληλεπίδραση με το αντίθετο φύλο. Ο συνδυασμός βιντεοπαιχνιδιών με διαδραστικό εικονικό σεξ, ως κύριο αντικείμενο του παιχνιδιού ή ως μέθοδος επιβράβευσης, είναι η τελευταία λέξη της τεχνολογίας που κυριολεκτικά καθηλώνει τους χρήστες άμεσα: ο όρος «gamification» συνδυασμός του game (βιντεοπαιχνίδι) και gratification (ικανοποίηση), αναφέρεται στον ψυχολογικό χειρισμό που πετυχαίνουν οι δημιουργοί των παιχνιδιών μέσω καλά μελετημένων μεθόδων αλλαγής της συμπεριφοράς (όπως operant conditioning), π.χ. μερική κι απρόβλεπτη επιβράβευση (που είναι πιο εθιστική από τη συνεχή, συνεπή επιβράβευση) και σποραδική τιμωρία (π.χ. αφαίρεση πόντων). Η διέγερση που πετυχαίνουν μέσα σε ένα φανταστικό κόσμο που συνδυάζει παιχνίδια αδρεναλίνης, όπου ο χρήστης γίνεται ήρωας σκοτώνοντας άπειρους φανταστικούς εχθρούς και διαδραστικού εικονικού σεξ με άβαταρ που ικανοποιούν κάθε φαντασίωση, είναι πολύ πιο ενδιαφέρον για τον παίκτη από ο,τιδήποτε μπορεί να βρει στην πραγματική ζωή. Νιώθοντας ένα τίποτα στον πραγματικό κόσμο (όπου ρισκάρει την απόρριψη και πρέπει να εργαστεί σκληρά για αμφίβολο αποτέλεσμα), πολλοί νέοι προτιμούν να καταφύγουν στο ιδιωτικό τους «παλάτι», όπου μέσα από μια οθόνη διοικούν το Σύμπαν και ικανοποιούν σεξουαλικά ολόκληρα χαρέμια. Ταυτόχρονα, ακινητοποιούνται πλήρως ως συνειδητοί πολίτες, καθώς η ολοένα αυξανόμενη απόσταση μεταξύ εικονικού μεγαλείου και καθημερινής ματαίωσης στον πραγματικό κόσμο καταρρακώνει την αυτό-εκτίμησή τους και την αίσθηση αυτό-αποτελεσματικότητάς τους.
Ο εθισμός στη οθόνη επηρεάζει επίσης άμεσα τις νοητικές και γνωστικές ικανότητες του χρήστη. Σύμφωνα με τον Zimbardo, η υπερβολική έκθεση και χρήση της οθόνης επιφέρει μόνιμες αλλαγές στον τρόπο που σκεπτόμαστε, στον τρόπο που θυμόμαστε, ακόμη και στο είδος των νευρωνικών συνάψεων στον εγκέφαλο. Έτσι, για παράδειγμα, για ποιο λόγο να απομνημονεύει κανείς πληροφορίες, όταν μπορεί να τις «γκουγκλάρει»; Για ποιο λόγο να κάνει αριθμητικές πράξεις στο χαρτί, όταν μπορεί να τις κάνει στο κινητό; Για ποιο λόγο να σκεφτεί να συντάξει μια ολοκληρωμένη έκθεση κρίσεως για κάποιο θέμα, όταν μπορεί να συρράψει με copy-paste έτοιμα κείμενα άλλων; Ταυτόχρονα, έχει αλλάξει ριζικά και τον τρόπο κοινωνικής αλληλεπίδρασης, π.χ. για ποιο λόγο να ρωτήσει κανείς έναν περαστικό κατευθυντήριες οδηγίες, όταν μπορεί να βγάλει το google earth map ή gps;Και για ποιο λόγο να μιλήσει στο διπλανό κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού, όταν μπορεί να πιάσει κουβεντούλα στο facebook; Επίσης, η αλλεπάλληλη εναλλαγή εικόνων και τίτλων, σε συνδυασμό με την παθητική τηλεθέαση, σημαίνουν ότι χάνουμε πια την ικανότητα για αναλυτική κι εντατική ανάγνωση κι επεξεργασία κειμένου – με ό,τι κι αν σημαίνει αυτό για το μελλοντικό πολίτη.
Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι ο συνδυασμός των παραπάνω εθισμών που μειώνουν την αυτό-πεποίθηση σε σχέση με τις νοητικές, επαγγελματικές και κοινωνικές δεξιότητες, έχει οδηγήσει σε μια νέα γενιά ανδρών στην Ιαπωνία τους ‘χικικομόρι’ (άνδρες που δεν βγαίνουν ποτέ από το σπίτι τους και περνούν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους στο δωμάτιο παίζοντας βιντεοπαιχνίδια) και τους ‘χορτοφάγους’ (δεν έχουν καθόλου σεξουαλικές σχέσεις με πραγματικά άτομα, μόνο μέσω εικονικών άβαταρ), Αυτοί δεν είναι κάποιοι σποραδικοί εκκεντρικοί, αλλά πολυπληθείς κοινωνικές ομάδες, που εκφράζουν σαφείς κοινωνικές τάσεις ώστε να τους δοθεί συγκεκριμένη ονομασία και να αποτελούν αντικείμενο μελέτης παγκοσμίως.
Τι θα μπορούσε να γίνει; Ο Zimbardo προτείνει μια σειρά από πιθανές λύσεις:
Παροχή προγραμμάτων κοινωνικο-συναισθηματικής αγωγής και συμβουλευτικής στα σχολεία, όπου θα μπορούν οι μαθητές να μαθαίνουν για τους κινδύνους των εθισμών (στο διαδίκτυο, τα βιντεοπαιχνίδια, την πορνογραφία κ.α.)
Παροχή αγωγής διαφυλικών σχέσεων, ώστε να μαθαίνουν τα παιδιά να συνάπτουν υγιείς ικανοποιητικές ερωτικές σχέσεις, χωρίς να καταφεύγουν για την ενημέρωσή τους στην πορνογραφία που δίνει μια διαστρεβλωμένη εικόνα της πραγματικότητας.
Εκπαίδευση αυτό-εκτίμησης, ώστε να νιώθει δυνατός να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις και την απόρριψη και να μην αποσύρεται στην ψευδή ασφάλεια του εικονικού κόσμου.
Βοήθεια κι εκπαίδευση στους πατεράδες ώστε να εμπλακούν ενεργά στην ανατροφή των υιών τους και μεγαλύτερος αριθμός ανδρών εκπαιδευτικών που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως θετικά πρότυπα για τους μαθητές. Τα αγόρια, ιδιαίτερα από την πρώτη σχολική ηλικία και μετά, έχουν μεγάλη ανάγκη από ένα υγιές ανδρικό πρότυπο, το οποίο θα τα αποδεχθεί και θα μιμηθούν μεγαλώνοντας. Οι γυναικείες φιγούρες στη ζωή τους, όσο θετικές και αν είναι, δεν μπορούν να καλύψουν αυτό το κενό.
Παροχή αγωγής «Δεξιοτήτων ζωής» στα σχολεία. Διδάσκουμε στα παιδιά ένα σωρό άχρηστες λεπτομέρειες, αλλά αποφεύγουμε όλα όσα είναι ζωτικής σημασίας για τη ζωή τους, όπως π.χ. πώς να χειρίζονται τα οικονομικά τους, πώς να διαχειρίζονται το χρόνο τους, πώς να εργάζονται με συγκέντρωση, πώς να αντιμετωπίζουν τις ματαιώσεις, θεωρώντας δεδομένο ότι αυτή την αγωγή: α) θα την δώσει η οικογένεια, β) θα την δώσει σωστά. Ως αποτέλεσμα, πολλά παιδιά χάνουν την πολύτιμη ευκαιρία να βοηθηθούν ουσιαστικά, αλλά ταυτόχρονα βλέπουν το σχολείο ως βαρετό και άσχετο με την καθημερινή τους ζωή, χάνοντας κάθε κίνητρο κι ενδιαφέρον.
Οι γονείς θα πρέπει να αφιερώσουν περισσότερο ποιοτικό χρόνο στα παιδιά τους, αλλά και να τους αναθέσουν περισσότερες ευθύνες και πρωτοβουλίες. Έχει βρεθεί ότι υπερ-προστατευμένα παιδιά, που τα βρίσκουν όλα έτοιμα, είναι πιο πιθανό να επαναπαυθούν στην κατάχρηση της οθόνης, ιδιαίτερα αν συντρέχουν κι άλλοι λόγοι. Επίσης, έμμεσα εισπράττουν το μήνυμα ότι «ο γονιός μου δεν με αφήνει να κάνω τίποτα, γιατί προφανώς δεν μπορώ να κάνω τίποτα σωστά», με αρνητικές συνέπειες στην αυτό αντίληψή τους.
Τέλος, εκπαίδευση των μαθητών στη σωστή διαχείριση χρόνου: η καθημερινότητα χρειάζεται να περιλαμβάνει μια ποικιλία από δραστηριότητες, όπως αθλητισμός, χρόνος με την οικογένεια, μελέτη, φροντίδα του σπιτιού, παρέα με φίλους, χρόνος στη φύση, και χρόνος στο διαδίκτυο-βιντεοπαιχνίδια. Όταν το τελευταίο φτάνει να καλύπτει τέσσερις και πέντε ώρες την ημέρα, δεν μένει χρόνος για τα υπόλοιπα, ακόμη και για ύπνο ή ξεκούραση. Η οθόνη μπορεί να είναι ένα εργαλείο που απασχολεί ένα μικρό μέρος του χρόνου μας. Όταν γίνεται αναγκαιότητα, σε σημείο πολλοί νέοι να υφίστανται στερητικό σύνδρομο στην απουσία της, τότε μιλούμε για την αλλοίωση, αν όχι ευνουχισμό, μιας ολόκληρης γενιάς.
Πρεκατέ Βικτωρία,23/6/2015, www.brightplanet.blogspot.gr
