Αυτο-εκτίμηση ή εγωισμός-ο ρόλος του επαίνου

Με ενδιαφέρον διάβασα μια πρόσφατη μελέτη για το ρόλο του υπερβολικού επαίνου στη δημιουργία ναρκισιστικών κι εγωκεντρικών παιδιών. Το άρθρο έφερε ξανά για προβληματισμό το λεπτό όριο μεταξύ υγιούς αυτό-εκτίμησης και υπεροψίας-αυταρέσκειας. Ένα από τα βασικά θέματα στο συγγραφικό μου έργο μου (βιβλίων και άρθρων) είναι η ανάπτυξη της υγιούς αυτό-εκτίμησης, στην αξία της οποίας πιστεύω ακράδαντα. Πότε όμως η αυτό-εκτίμηση μπορεί να διαστρεβλωθεί σε υπεροψία ή αίσθηση παντοδυναμίας, πότε μετατρέπεται σε έλλειψη ενδιαφέροντος για τους άλλους, πότε ο έπαινος λειτουργεί θετικά και πότε  ο ψεύτικος ή κακοπροαίρετος έπαινος παραπλανεί ή χρησιμοποιεί το παιδί; Πνευματικά μιλώντας, πότε πιστεύουμε στον εαυτό μας, σεβόμενοι τα όρια της ανθρώπινης φύσης και πότε όχι; Πότε έχουμε την ταπείνωση να αναγνωρίσουμε ότι η δύναμη είναι σε εμάς, αλλά όχι από εμάς;

Ο έπαινος με θετικά επίθετα σε δεύτερο ενικό είναι πολύ σημαντικός για όλα τα παιδιά, αρκεί  να μην τους μεταδίδει το μήνυμα ότι είναι καλύτερα από τα άλλα παιδιά. Εκεί που ξεκινά η υπεροχή, σταματά η υγιής αυτοεκτίμηση  (και ξεκινά αυτό που πολύ εύστοχα αναγνωρίζουν οι έφηβοι μεταξύ τους ως  ‘το ψώνιο’…). Η τοποθέτηση του παιδιού σε κάποιο βάθρο υπεροχής απέναντι στους άλλους (συνήθως για να φουσκώσει το εγώ του γονιού ή για να αποκομίσει οφέλη από το παιδί, όπως παρέα ή φροντίδα) είναι πολύ βλαβερή για το παιδί. Η βάση στην οποία ξενικά τις σχέσεις του θα είναι μιας βάση μοναχικότητας: η βάση του πρώτου. Ουσιαστικές σχέσεις μπορούν να δημιουργηθούν μόνο μεταξύ ίσων και είτε δεν θα καταφέρνει να δημιουργήσει σχέσεις καθόλου, είτε θα τον εγκαταλείπουν (μη ανεχόμενοι το σύμπλεγμα ανωτερότητάς του ) είτε θα τους εγκαταλείπει (μη ανεχόμενος την κατωτερότητά τους). Σε κάθε περίπτωση, καλύτερος και μόνος. Όταν ανακαλύψει ότι έξω στη ζωή, οι άλλοι δεν έχουν τη διάθεση να τον βλέπουν σαν κάτι ξεχωριστό κι ανώτερο, αρχίζει η ματαίωση και η καταρράκωση, μέσα από την ανώμαλη προσγείωση στην πραγματικότητα. Όταν δε δύο ναρκισιστές συνάπτουν συντροφική σχέση (και οι δύο υπεροπτικά καλομαθημένοι από τους γονείς τους) τότε έχουμε τα πιο εκρηκτικά διαζύγια, ο πόλεμος για την πρώτη θέση στο γάμο είναι ανηλεής. Τολμώ να πω ότι είναι προτιμότερη  η ελαφρά παραμέληση επαίνου, παρά η τροφοδότηση υπεροψίας στο παιδί. Είναι σχεδόν κακοποιητική για το παιδί γιατί το προετοιμάζει να «σπάσει τα μούτρα» του , κι αν όχι στην ενήλικη ζωή, πολύ πιθανότερο μετά τη μέση ηλικία, όπου θέλοντας και μη έρχεται κανείς αδυσώπητα αντιμέτωπος με την πραγματικότητα των χρονικών και σωματικών περιορισμών της ανθρώπινης ζωής,

 Ο έπαινος που δίνουμε στα παιδιά πρέπει να τους δείχνει ότι είναι επιθυμητά, αξιαγάπητα, ότι η αγάπη μας είναι χωρίς όρους  και πρέπει να έρχεται από την ειλικρινή κι ανιδιοτελή αγάπη από την πλευρά του γονιού. Αυτό που βλέπω πολύ συχνά  είναι ότι η γονεϊκή αγάπη  δεν είναι ανιδιοτελής. Το παιδί χρησιμοποιείται για να νιώσουν οι γονείς ότι κάνουν κάτι σημαντικό στη ζωή τους, για να αντλήσουν αυτό-εκτίμηση οι ίδιοι, για να αποδείξουν κάτι στην κοινωνία, ή πιο πεζά ακόμη, γιατί κάποιες γυναίκες το βλέπουν ως μέσο οικονομικής αποκατάστασης. Χρησιμοποιούνται επίσης ως επένδυση φροντίδας για τα γηρατειά ή μέσο εκπλήρωσης των δικών τους ανικανοποίητων ονείρων. Οι γονείς αυτοί εκτός από τον έλεγχο, είναι πολύ πιθανόν να θρέψουν την υπεροψία στο παιδί τους, μέσω του ψευδούς επαίνου καθώς είναι κι αυτή μια μορφή χειρισμού: πού αλλού θα βρει να τον εκθειάζουν; άρα θα γυρίσει πάλι στο μπαμπά και στη μαμά. Κάποιες άλλες φορές μιλούν στο παιδί τους λες κι είναι το 8^ο θαύμα του κόσμου, γιατί έτσι αντλούν οι ίδιοι την ψευδαίσθηση αυτο-εκτίμησης.

Ο έπαινος λοιπόν πρέπει να είναι ειλικρινής, ανιδιοτελής, να μην χρησιμοποιείται ως αποζημίωση για την παραμέληση από τον γονέα σε άλλους τομείς. Το άρθρο είναι ξεκάθαρο ότι μαζί με τον έπαινο είναι απαραίτητη η έμπρακτη αγάπη . Επίσης ο έπαινος καλό είναι συχνά να  σχετίζεται με συγκεκριμένες πράξεις ή πλευρές του χαρακτήρα του παιδιού. Να δίνουμε στο παιδί την ευκαιρία να δοκιμάσει, αλλά με έναν τρόπο που να μπορεί έστω με λίγη βοήθεια να τα καταφέρει. Τότε ο έπαινος πραγματικά ριζώνει στο παιδί, γιατί βλέπει το αποτέλεσμα. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι θα αφιερώσουμε το χρόνο και την  ενέργεια ώστε να κάνουμε τη δραστηριότητα ούτε πολύ εύκολη, ούτε πολύ δύσκολη, ώστε με λίγη βοήθεια να την πετύχει και να βιώνει την αίσθηση της αυτό-αποτελεσματικότητας, που θα του είναι πολύ χρήσιμη αργότερα. Πολλές φορές όμως γονείς που δεν έχουν χρόνο ή παραμελούν τα παιδιά τους (ή ακόμη και τα κακοποιούν σε άλλες περιπτώσεις) βρίσκουν βολικό να πετάξουν ένα γενικόλογο «είσαι καλύτερος από όλους, μπορείς να κάνεις τα πάντα», για να αποζημιώσουν για την έλλειψη ενδιαφέροντος. Βεβαίως αργά ή γρήγορα το παιδί θα νιώσει εξαπατημένο. Άρα το κίνητρο του γονιού και η συνεπής στάση του είναι πολύ σημαντικά.

Σχετικά με την επίδοση του παιδιού υπάρχει τα τελευταία χρόνια σε γονείς και εκπαιδευτικούς μια αυξανόμενη τάση της υπερβολικής επιβράβευσης για την ελάχιστη δυνατή προσπάθεια. Η απαίτηση για υψηλούς βαθμούς είναι τόσο πιεστική από πολλούς γονείς (σχεδόν εκφοβιστική προς τον εκπαιδευτικό), ακόμη και στο γυμνάσιο, για λόγους που μόνο η μαζική ψυχανάλυση μπορεί να εξηγήσει. Ίσως με τα μεγάλα νούμερα στους βαθμούς νιώθουν οι γονείς να ανεβαίνει η αξία τους. Έτσι όμως κάνουμε μεγάλο κακό σε μια ολόκληρη γενιά. Βγάζουμε μια γενιά σχεδόν αναλφάβητη, λόγω πολύ χαμηλών απαιτήσεων, η οποία αναρωτιέμαι πώς και πού θα οδηγήσει τη χώρα. Το βιβλίο «the smartest kids in the world» για το οποίο θα μιλήσω αναλυτικά σε άλλο άρθρο, και στο οποίο συγκρίνονται τα εκπαιδευτικά συστήματα διαφορετικών χωρών, βγάζει ξεκάθαρα συμπεράσματα. Η Φιλανδία έχει τα καλύτερα αποτελέσματα, όχι γιατί δίνει τα περισσότερα λεφτά (όπως θα βιαστεί να πει σύσσωμη η ελληνική αριστερά) αλλά γιατί έχει απαράμιλλα υψηλές απαιτήσεις από όλους τους μαθητές. Υπάρχει η προσδοκία δηλαδή να κάνουν τα παιδιά το καλύτερο που μπορούν σε σχέση με το δυναμικό τους. Στη χώρα μας συμβαίνει το αντίθετο. Έχουμε την ελάχιστη δυνατή προσδοκία από τα παιδιά μοιράζοντας έπαινο τόσο απλόχερα, που σχεδόν τα εξαπατούμε. Και ταυτόχρονα σπαταλάμε μια ολόκληρη γενιά επιβραβεύοντας την ήσσονα προσπάθεια.

Ακόμη και σε θέματα συμπεριφοράς, είναι πλέον κοινή εμπειρία η επιθετικότητα πολλών γονιών απέναντι σε εκπαιδευτικούς. Ακόμη και η παραμικρή ποινή για τις πιο κραυγαλέες συμπεριφορές σχολικού εκφοβισμού ακολουθείται από έξαλλους, μαινόμενους γονείς να βρίζουν και απειλούν διευθυντές και εκπαιδευτικούς με τις γνωστές ατάκες «και ποιος είσαι συ που θα μου πεις για το παιδί μου εμένα», «θα το πάω το θέμα πολύ ψηλά», «έχω γνωστούς στο υπουργείο και θα σου δείξω εγώ», «θα σου κάνω μήνυση» κλπ κλπ. Πολλοί συνάδελφοι προκειμένου να έχουν το κεφάλι τους ήσυχο κάνουν τα στραβά μάτια στους νταήδες γονείς, με αποτέλεσμα να μεγαλώνει μια γενιά που επιβραβεύεται για να εκφοβίζει τους συνομιλήκους και να καταβάλλει την ελάχιστη δυνατή (ή καθόλου) προσπάθεια στα μαθήματα. Παρατηρώ μάλιστα ότι αυτή η επιθετικότητα τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί. Πιθανές εξηγήσεις μπορεί να είναι οι εξής: Πολλοί γονείς δεν νιώθουν καλά λόγω κρίσης, νιώθουν ταπεινωμένοι και βγάζουν όλη τους την εκδικητικότητα απέναντι σε αυτούς που βλέπουν ως εκπροσώπους του κράτους, τους εκπαιδευτικούς, αλλά φυσικά στους εκπροσώπους εκείνους που τους παίρνει (ενώ στον εφοριακό δεν τους παίρνει!…).Ένας άλλος λόγος είναι ότι νιώθουν ότι οποιαδήποτε κριτική απέναντι στο παιδί είναι κριτική απέναντι στους ίδιους ως γονείς και δεν αντέχουν άλλη κριτική. Παρά πάντως τους λεονταρισμούς υπεράσπισης του κανακάρη στο γραφείο του διευθυντή,  είναι πιθανόν ότι οι γονείς να κακοποιούν, το παιδί στο σπίτι όταν ενοχλήσει τους ίδιους (αλλά να το επιβραβεύουν όταν ενοχλήσει άλλους)! Τέλος υπάρχει και η απευθείας επιβράβευση των αντικοινωνικών συμπεριφορών, καθώς αυτό για κάποιους γονείς αυτό αποτελεί «φιλοσοφία ζωής» (τύπου «έτσι επιβιώνει κανείς στη ζούγκλα σήμερα»).

Μια άλλη όψη του μη βοηθητικού επαίνου είναι η απαίτηση άμεσης άντλησης ικανοποίησης και  μη ανοχή της αναβολής. Θέλουν να εισπράξουν (δώρα και επαίνους) αμέσως, πριν καν ολοκληρώσουν την προσπάθεια. Καλό είναι να δίνουμε ενθάρρυνση σε κάθε στάδιο, αλλά για τις υλικές επιβραβεύσεις να περιμένουμε να ολοκληρώσει το παιδί την εργασία του. Τονίζεται και πάλι, ότι πρέπει να μάθει το παιδί να εσωτερικεύει την επιβράβευση, αλλιώς αν είναι κάτι ξένο από εκείνο και ασυνάρτητο με την πραγματικότητα, θα έχουμε απλώς δημιουργήσει έναν approval addict, που θα προσπαθεί να ευχαριστήσει τους πάντες μήπως και εισπράξει λίγο από τον έπαινό τους. Αυτό βέβαια δεν είναι αυτοεκτίμηση αλλά ετεροεκτίμηση.

Τέλος, ο αλτρουισμός, η ευγένεια το ενδιαφέρον για τον άλλον είναι αξίες και συμπεριφορές που μαθαίνονται. Θα έπρεπε σε όλα τα σχολεία  ο αλτρουισμός να αποτελεί μάθημα, με έμπρακτα παραδείγματα. Θα πρέπει να  μάθουν τα παιδιά από μικρά να μην περιμένουν από κάποιον να τους ζητήσει βοήθεια, αλλά να αναπτύξουν την ενσυναίσθηση, ώστε να βλέπουν πότε μπορεί κάποιος να χρειάζεται βοήθεια και να έχουν το ρεπερτόριο λέξεων και συμπεριφορών που θα μπορούσε να βοηθήσει. Να αναρωτούνται: πώς θα μπορούσα να βοηθήσω , τι θα μπορούσα να κάνω;

Αυτή στάση ζωής πρέπει να είναι το πρώτιστο αντικείμενο εκπαίδευσης και αποτελεί την πραγματική παιδεία. Δεν θα ξεχάσω έναν άστεγο μια μέρα στο φανάρι. Αφού του έδωσα τα χρήματα για το χαρτομάντηλο, έφυγε, κοντοστάθημε και ξαναγύρισε. Μήπως θέλει κι άλλα λεφτά, αναρωτήθηκα. Μου είπε όμως: «Σας παρακαλώ προσευχηθείτε για μια κυρία που έχει το παιδί της άρρωστο με λευχαιμία».  Απαντώ «Πώς το λένε;» και μου λέει «Δεν ξέρω, δεν πρόλαβα να τη ρωτήσω». Κι επειδή το φανάρι έγινε πράσινο, έφυγα.

Προφανώς θα ήταν κάποια άλλη οδηγός στο φανάρι. Παρά την κατάσταση του, σκέφτηκε τον πόνο του άλλου. Κι όχι μόνο αυτό, ζήτησε κι από τρίτους να κάνουν κάτι. Αυτός ο άνθρωπος μου έδειξε την πραγματική έννοια της γενναιοδωρίας και του αλτρουισμού και πολλά καλομαθημένα και παραχαϊδεμένα  παιδιά μας σήμερα θα είχαν πολλά να διδαχθούν από το παράδειγμά του.

Πρεκατέ Βικτωρία, www.brightplanet.blogspot.gr, 13/3/2015