Αγωγή διαφυλικών σχέσεων στους εφήβους

Γιατί είναι σημαντική η αγωγή διαφυλικών (μεταξύ των δύο φύλων) σχέσεων στην εφηβεία;

Η σεξουαλικότητα και οι συντροφικές σχέσεις αποτελούν ένα σημαντικό μέρος της υγιούς  ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του εφήβου. Η συναισθηματική νοημοσύνη για την ανάπτυξη υγιών διαφυλικών σχέσεων δεν είναι εκ γενετής διαμορφωμένη, αλλά καλλιεργείται βάσει της αγωγής που έχει δεχτεί και των προτύπων που παρατηρεί στο περιβάλλον του. Η αγωγή διαφυλικών σχέσεων περιλαμβάνει, αλλά δεν ταυτίζεται με τη σεξουαλική αγωγή και είναι λάθος να νομίζουμε ότι θα ‘πονηρέψει’ τους εφήβους. Δεν μπορούμε να την αποφύγουμε, ελπίζοντας ότι, ως δια μαγείας, τα παιδιά θα μάθουν κάποια στιγμή αυτό που χρειάζεται σωστά. Αν δεν διδαχθούν για τις υγιείς διαφυλικές και σεξουαλικές σχέσεις από επιστήμονες, με τρόπο υπεύθυνο και παιδαγωγικά ορθό, πολύ απλά θα διδαχθούν από κάπου αλλού... Κι αν λίγο παρατηρήσει κανείς τα πρότυπα και μηνύματα που κυκλοφορούν σήμερα σχετικά με τη σεξουαλικότητα, εύκολα θα καταλάβει ότι οι άλλοι ‘τυχαίοι’ δάσκαλοι (κυρίως ΜΜΕ και Διαδίκτυο) δεν είναι και οι καλύτεροι… Κάποιοι βασικοί άξονες που περιλαμβάνονται στην αγωγή διαφυλικών σχέσεων με σύντομες επισημάνσεις είναι οι ακόλουθοι:

Αυτοεκτίμηση στις διαφυλικές σχέσεις. Η αυτοεκτίμηση, δηλαδή η αγάπη και εκτίμηση για τον εαυτό μας, είναι πρωταρχικής σημασίας για να χτίσουν οι έφηβοι μια υγιή συντροφική σχέση, όπου θα δώσουν και θα πάρουν αγάπη, χαρά και ψυχική ικανοποίηση. Αν δεν αγαπούμε τον εαυτό μας, δεν μπορούμε να αγαπήσουμε κάποιον άλλον, ούτε μπορεί η αγάπη του άλλου να μας γεμίσει. Επίσης, χωρίς αυτοεκτίμηση, είναι δύσκολο να προσελκύσουμε έναν σύντροφο που μπορεί να μας αγαπήσει. Το άτομο χωρίς αυτοεκτίμηση συνήθως έλκει άλλα άτομα, επίσης χωρίς αυτοεκτίμηση, άτομα που το εκμεταλλεύονται ή κακοποιητικά άτομα. Η δυσλειτουργική αυτή κατάληξη ισχύει και για τα δύο φύλα. Η αγάπη για τον εαυτό μας είναι η αφετηρία για υγιείς διαφυλικές σχέσεις. Κανείς δεν μπορεί να μας δώσει αυτό που δεν δίνουμε εμείς στον εαυτό μας και συνεπώς, η εκπαίδευση αυτοεκτίμησης είναι πρωτεύουσας σημασίας στην αγωγή διαφυλικών σχέσεων.

Θετική εικόνα σώματος. Θα πρέπει να αποστασιοποιηθούν οι έφηβοι από την υπερβολική προσήλωση στις λεπτομέρειες του σώματος (υπερβολικοί μύες με αναβολικά, υπερβολικό αδυνάτισμα, υπερβολική ενασχόληση με χτένισμα, ρούχα, κοκεταρία κλπ.). Η εμμονή με την εμφάνιση, που προωθείται από τα ΜΜΕ για εμπορικούς λόγους, μπορεί να προσεγγίζει το ναρκισσισμό ή να αποζημιώνει για άλλους τομείς (πιο σημαντικούς), όπου ο έφηβος νιώθει ανασφάλεια. Αν οι έφηβοι προσέχουν τα βασικά, την καθαριότητα, την υγιεινή διατροφή και ισορροπημένη άθληση, αν νιώθουν όμορφα και απλά με τα ρούχα που φορούν και τους εκφράζουν, από εκεί και πέρα, μπορούν να επικεντρωθούν σε πιο ουσιαστικά πράγματα στην προσωπικότητά τους. Εξάλλου, οι άνθρωποι που έρχονται κοντά μας, νιώθουν έλξη για αυτό που ακτινοβολούμε, όχι για αυτά που φοράμε. Η αυτοεκτίμηση είναι εκείνη που ελκύει και μην ξεχνούμε ότι ενδιαφέρ-ον άτομο είναι εκείνο που ενδιαφέρ-εται (για τους άλλους-όχι για το μαλλί του!).

Η σχέση του εφήβου με το σώμα που αλλάζει. Οι αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα κατά την εφηβεία (π.χ. ανάπτυξη στήθους, τριχοφυία,  έμμηνος ρύση, στύση, εκσπερμάτωση) θα πρέπει να εξηγηθούν  με απλό κι επιστημονικό τρόπο, χωρίς πειράγματα και γέλια, χωρίς φόβο ή απόκρυψη, αλλά και χωρίς υπερβολική εμμονή. Ο έφηβος σίγουρα θα εκδηλώσει έντονο ενδιαφέρον για τις αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα του, αλλά με μια υγιή ισορροπημένη προσέγγιση από το περιβάλλον, θα καταλάβει ότι είναι φυσιολογικές, ότι δεν καθορίζουν τα πάντα στο άτομό του, ότι δεν χρειάζεται να συγκρίνει το ρυθμό αλλαγών με τους συμμαθητές του κι ότι σύντομα θα συνηθίσει να ζει με το νέο, ενήλικο πια σώμα. Η αποφυγή της συζήτησης και τα ανεπίλυτα τραύματα των γονιών σχετικά με τη δική τους σεξουαλικότητα είναι εκείνα που προκαλούν ενοχή (και άρα εμμονή-αυτά τα δύο συνήθως συμβαδίζουν) σχετικά με θέματα σεξουαλικότητας.

Αυτοπροστασία: Είναι πολύ σημαντικό οι έφηβοι να γνωρίζουν τους κινδύνους που διατρέχουν σχετικά με τη σεξουαλική δραστηριότητα, καθώς υπάρχουν άτομα, που εκμεταλλευόμενα την άγνοια, την ανάγκη των εφήβων για αναγνώριση, το φυσιολογικό ενδιαφέρον τους για το σεξ, να τους θυματοποιήσουν. Τα άτομα που αναζητούν οι έφηβες για σύναψη σχέσεων καλό είναι να είναι κοντά στην ηλικία τους. Όσο και αν ένα μεγαλύτερο άτομο τις έλκει (με τη δύναμη και γνώση που φαίνεται να εκπέμπει), θα πρέπει να γνωρίζουν ότι οι πραγματικοί άνδρες αναζητούν γυναίκες κοντά στην ηλικία τους, όχι παιδιά, τα οποία μπορούν να εξουσιάζουν και να χειρίζονται. Το κοινό ρητό ‘ο έρως χρόνια δεν κοιτά’ είναι παραπλανητικό: Θα πρέπει οι έφηβοι να είναι πολύ επιφυλακτικοί όταν ενήλικα άτομα τα προσεγγίζουν ερωτικά, ακόμη κι όταν η πρώτη εικόνα είναι αυτή του ενδιαφέροντος, της αγάπης, της προστασίας κλπ. Οι μόνες σχέσεις που μπορούν να λειτουργήσουν είναι αυτές όπου υπάρχει ισορροπία δύναμης μεταξύ των συντρόφων. Οποιαδήποτε εξάρτηση, εξιδανίκευση, ή προσκόλληση στον πιο ‘ισχυρό’ της σχέσης καθιστά τον/την έφηβο/η ευάλωτο για θυματοποίηση. Δεν θα πρέπει να ενδίδουν σε πιέσεις για σεξουαλική δραστηριότητα όταν δεν είναι έτοιμοι, ή σε κάτι που δεν θέλουν. Αν ένας υποτιθέμενος σύντροφος απειλεί την έφηβη ότι θα την αφήσει, επειδή δεν υπακούει  στις ποικίλες διαθέσεις (που διαφημίζουν τα ΜΜΕ ως ‘απελευθερωμένες’), τότε ας είναι-δεν χρειάζονται τέτοιους συντρόφους. Όλοι οι έφηβοι πρέπει να γνωρίζουν ότι το σώμα τους ανήκει στον εαυτό τους κι έχουν κάθε δικαίωμα να πουν όχι σε άγγιγμα ή δραστηριότητα που δεν επιθυμούν.

Αποφυγή κακοποιητικών σχέσεων. Τα σημάδια κακοποίησης στις σχέσεις φαίνονται από πολύ νωρίς: Φωνές, ειρωνίες, βρισιές. Έλεγχος (συνεχή επίμονα τηλεφωνήματα, παρακολούθηση). Παθολογική ζήλεια και κτητικότητα. Σπρωξίματα, αρπάγματα, που σύντομα εξελίσσονται σε βία. Προσπάθεια απομόνωσης από οικογενειακό περιβάλλον και φίλους. Χειρισμός με κλάματα κι ενοχές, για να πετύχει αυτό που θέλει. Προσπάθεια να στερήσει το/η σύντροφο από οικονομικούς πόρους. Κριτική, μείωση της αξίας του συντρόφου, ανταγωνισμός. Οικονομική εκμετάλλευση και χειραγώγηση καταστάσεων με σκοπό την οικονομική εκμετάλλευση (π.χ. ψεύδεται ότι παίρνει αντισυλληπτικά, ώστε να μείνει έγκυος και να ‘αποκατασταθεί’..). Ασυνέπεια στο λόγο, ψεύτικες υποσχέσεις. Απιστίες, θεωρεί ότι έχει δικαίωμα σε μια μόνιμη σχέση (για ασφάλεια), αλλά ταυτόχρονα με αλλεπάλληλες ερωτικές ιστορίες εκτός σχέσης (στοιχεία εθισμού).  Επιθετικότητα στο σεξ, πίεση για παρεκκλίνουσα σεξουαλική δραστηριότητα. Εθισμοί στον  σύντροφο (π.χ. αλκοολισμός, τζόγος,  τοξικομανία). Δεν σέβεται τα συναισθήματα του άλλου, θέλει να τον πληγώσει, π.χ. προσπαθεί να προκαλέσει ζήλια. Δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για τη ζωή του/της, αλλά απαιτεί από τον/ην σύντροφο να τον/ην ‘σώσει’. Υπερβολική φιλοχρηματία και ανευθυνότητα στα οικονομικά. Προσπαθεί να μυήσει τον/η σύντροφο σε χρήση ουσιών/αλκοολισμό.  Υπερβολικά απασχολημένος με τον εαυτό του και τις δικές του ανάγκες (ναρκισσιστής). Δεν εκτιμά αυτά που του προσφέρουν.

Όταν ένα άτομο εκφράζει επιθετικότητα και βία (έστω και λεκτική) απέναντι σε τρίτους, πρέπει να είμαστε πολύ επιφυλακτικοί. Αργά ή γρήγορα, οι άνθρωποι συμπεριφέρονται σε όλους με αντίστοιχο τρόπο και δεν μπορούμε να υπολογίζουμε ότι κάποιος που βρίζει π.χ. τη μητέρα του, δεν θα βρίσει κι εμάς αργότερα, γιατί είμαστε ‘ξεχωριστοί’. Η αυτοεκτίμηση, μαζί με την σωστή ενημέρωση, βοηθούν  στην αποφυγή κακοποιητικών σχέσεων. Παρά τις παρωχημένες κοινότυπες πεποιθήσεις, είναι καλύτερα να είναι κάποιος ελεύθερος, παρά σε κακοποιητική σχέση. Τουλάχιστον τότε έχει τη δυνατότητα να χαρεί τον εαυτό του, τη ζωή του και να δημιουργήσει μια άλλη σωστή σχέση. Αν μείνει στην κακοποιητική σχέση από φόβο μη μείνει μόνος/η, τότε θα χάσει και τον εαυτό του.

Πρόληψη εθισμών. Είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι έφηβοι τις μορφές εθισμών (ουσίες, σεξ, συνεξάρτηση, βουλιμία, τζόγος, διαδίκτυο κλπ.), αλλά και πώς αυτές επηρεάζουν τις σχέσεις. Το κλασσικό παράδειγμα στην ψυχοθεραπευτική πρακτική είναι το ζεύγος εθισμένου-συνεξαρτημένου: Ο ένας σύντροφος είναι εθισμένος σε κάτι εκτός σχέσης (π.χ. αλκοόλ ή εξωσυζυγικό σεξ) και η σύντροφος είναι εθισμένη στο σύντροφο (συνεξαρτημένη), προσπαθώντας μάταια κι επίμονα να τον αλλάξει , επιτρέποντάς του όμως παραδόξως (με τη δική της δέσμευση) να συνεχίζει το δικό του εθισμό. Εθισμός μπορεί να υπάρχει στο σεξ (π.χ. πορνογραφία, εθισμός σε αγοραίο σεξ, παραφιλίες, αλλεπάλληλες σχέσεις) και δυστυχώς τα ΜΜΕ προωθούν εμμέσως το σεξουαλικό εθισμό, προβάλλοντας το σεξ διαρκώς, με αποτέλεσμα οι έφηβοι να δυσκολεύονται να διακρίνουν πότε η ενασχόλησή τους ξεπερνά τα όρια του φυσιολογικού. Η δε στάσεις απέναντι στην ανδρική ελευθεριότητα εξιδανικεύουν τον εθισμό, παρουσιάζοντάς τον ως ανδροπρέπεια. Οι έφηβοι πρέπει να γνωρίζουν ότι κάθε εθισμός είναι καταστροφικός, όχι μόνο ως προς τις σχέσεις με το άλλο φύλο και την οικογένεια, αλλά μακροπρόθεσμα, στη σχέση με τον ίδιο τον εαυτό. Το σεξ είναι ένα μέρος των διαφυλικών σχέσεων, που είναι με τη σειρά τους απλώς ένα μέρος της ανθρώπινης ζωής-δεν είναι το παν, ούτε το πιο σημαντικό! Η υγιής λειτουργία του σεξ βασίζεται στην έκφραση χαράς κι εκτίμησης μεταξύ δυο ανθρώπων που συνδέονται με συναισθήματα αγάπης κι επικοινωνία. Όταν χρησιμοποιείται ψυχαναγκαστικά ώστε να αποφευχθούν επώδυνα συναισθήματα, ή ώστε να βρεθεί νόημα στη ζωή, ή για να αντικαταστήσει την ανθρώπινη επικοινωνία ή να ασκηθεί εξουσία σε ευάλωτα άτομα, τότε εγκαθίστανται όλα τα χαρακτηριστικά των εθισμών: ανοχή, εξάρτηση, συμπτώματα στέρησης, εντονότερος εθισμός, ενοχή, αυτό-αποστροφή κι αυτοκαταστροφική συμπεριφορά.  Ο σεξουαλικός εθισμός πρέπει να ιδωθεί για αυτό που είναι κι όχι να ωραιοποιείται. Ο σεξουαλικός εθισμός εν τέλει καταστρέφει τις  ανθρώπινες σχέσεις, βαθαίνει τη μοναξιά, αποξενώνει την ανθρώπινη ψυχή από τον ίδιο της τον εαυτό και υποδουλώνει το άτομο στην ατελείωτη αναζήτηση. Είναι ακριβώς το αντίθετο της ‘απελευθέρωσης’ που παρουσιάζεται.

Υγιής σεξουαλικότητα. Είναι το κυρίως αντικείμενο της σεξουαλικής αγωγής και υπάρχουν αρκετά εκπαιδευτικά βιβλία στο εμπόριο από ειδικούς, που εξηγούν τη δραστηριότητα στα φυσιολογικά της όρια. Είναι προτιμότερο να μάθει ο έφηβος από τέτοιες πηγές, παρά από πορνοπεριοδικά, όπως εξίσου σημαντικό είναι να γνωρίζει πότε ξεκινά η παραφιλική δραστηριότητα (η οποία είναι ξεκάθαρα οριοθετημένη στο εγχειρίδιο ταξινόμησης ψυχιατρικών διαταραχών DSM, αλλά την οποία τα πορνοπεριοδικά παρουσιάζουν ως φυσιολογική!) Επίσης μέρος της σεξουαλικής αγωγής είναι η προστασία από μεταδιδόμενα νοσήματα (παρά το γεγονός ότι το AIDS υπάρχει εδώ και 30 χρόνια, ελάχιστοι έφηβοι παίρνουν τις απαραίτητες προφυλάξεις), όπως και η αντισύλληψη (επίσης τα ποσοστά εφηβικής εγκυμοσύνης και εκτρώσεων εξακολουθούν να είναι αδικαιολόγητα υψηλά).

Αποφυγή κινδύνων-σεξουαλικής κακοποίησης. Περιλαμβάνει πρακτικές συμβουλές, ιδιαίτερα για τα κορίτσια, όπως να προσέχουν την κατανάλωση αλκοόλ σε εξόδους, (ώστε να μην είναι ευάλωτες σε σεξουαλική εκμετάλλευση), να είναι πάντα σε χώρο με άλλους,( όταν δεν γνωρίζουν καλά το αγόρι που βγαίνουν), ότι έχουν δικαίωμα να πουν όχι αν δεν επιθυμούν ερωτική συνεύρεση, να αποφεύγουν να βρίσκονται δρόμους ερημικούς, ή ερημικές τοποθεσίες, να έχουν πάντα κινητό μαζί τους κι αν νιώσουν απειλή να τηλεφωνήσουν άμεσα, να περπατούν αντίθετα από την πλευρά που κινούνται τα αυτοκίνητα, να μην ανοίγουν συζητήσεις με αγνώστους, να προσέξουν πιθανή ασυνήθιστη επιθετικότητα ή πίεση από το αγόρι τους –οι ‘βιασμοί σε ραντεβού’, δηλαδή από το αγόρι της κοπέλας είναι πολύ συνηθισμένοι. Ίσως οι συμβουλές ακούγονται κοινότυπες και παρωχημένες στα παιδιά, καλό όμως είναι  να είναι ιδιαίτερα προσεκτικά. Ισχύουν επίσης όλοι οι κανόνες για την προστασία από παιδική σεξουαλική κακοποίηση, όπως ‘υπάρχει καλό και κακό άγγιγμα’, ‘εμπιστεύσου το ένστικτό σου’, ‘κανένας ενήλικας δεν έχει δικαίωμα να σου ζητήσει να κρατήσεις μυστικό για αγγίγματα’, ‘το σώμα σου ανήκει σε εσένα’, ‘πες το σε κάποιον που εμπιστεύεσαι’, ‘μη δέχεσαι απειλές ή ενοχοποίηση’, ‘βάλε τις φωνές και φύγε’. Όταν κάποιος ενήλικας ‘μυεί’ το παιδί σε σεξουαλική δραστηριότητα μαζί του, αυτό εξακολουθεί να είναι βιασμός, δηλαδή ποινικό αδίκημα  και αποκλειστική ευθύνη του ενήλικα, ακόμη κι αν φαίνεται ότι το παιδί ‘συναινεί’ . Το παιδί ή ο έφηβος δεν μπορεί να συναινέσει, καθώς υπάρχει ανισορροπία δύναμης, ιδιαίτερα αν ο ενήλικας είναι κάποια μορφή εξουσίας ή μέλος οικογένειας.  Το στοιχείο του υποσυνείδητου φόβου είναι συχνά πολύ έντονο και το παιδί υπακούει γιατί έτσι έχει εκπαιδευτεί ή πειθαναγκαστεί. Η ευθύνη είναι πάντα του ενήλικα.  Δυστυχώς, βιασμοί συμβαίνουν πολύ συχνότερα από όσο ακούγεται και πολύ συχνά από άτομα γνωστά στο θύμα. Η σωστή ενημέρωση των εφήβων θα μπορούσε να προλάβει πολλά περιστατικά.

Επικοινωνία-προσέγγιση με το άλλο φύλο. Η ανθρώπινη επικοινωνία είναι αναντικατάστατη και είναι η έλλειψή της οδηγεί τους εφήβους στη μάταιη αναζήτηση διεξόδων, μέσω των εθισμών. Πολλή οδύνη θα μπορούσε να αποφευχθεί, αν οι έφηβοι είχαν εκπαιδευτεί σε δεξιότητες επικοινωνίας και δημιουργίας φιλίας: πώς προσεγγίζω το άλλο φύλο; Πώς ξεκινώ μια κουβέντα; Πώς  διατηρείται μια σωστή φιλία; Πώς αντιμετωπίζω τις συγκρούσεις; Πώς αντιμετωπίζω την απόρριψη; Η κοινωνικο-συναισθηματική αγωγή με βιωματικές ασκήσεις μπορεί να προσφέρει πολύτιμη βοήθεια, ώστε να αναπτύξουν οι έφηβοι τις δεξιότητες που τους είναι τόσο απαραίτητες, αλλά ταυτόχρονα να ανακαλύψουν το δικό τους ψυχικό. Οι δεξιότητες αυτές θα τους συνοδεύουν για μια ολόκληρη ζωή, θα προάγουν την προσωπική και οικογενειακή ευτυχία, θα βοηθήσουν να μειωθούν οι ψυχικές διαταραχές και να προωθηθεί η αρμονία στις κοινωνικές σχέσεις και την επικοινωνία. Να γιατί η κοινωνικο-συναισθηματική αγωγή, που περιλαμβάνει  αγωγή διαφυλικών σχέσεων και εκπαίδευση αυτοεκτίμησης θα έπρεπε να είναι υποχρεωτικό μάθημα στο ελληνικό σχολείο

Πρεκατέ Βικτωρία, www.brightplanet.blogspot.gr, 20/5/2013
Δημοσιεύτηκε στο www.iatronet.gr, 21/5/2013